Dat we van industriële voedselketens naar regionale voedselnetwerken toe moeten, waarin boer en burger de macht terugpakken, dat weten we. Maar hoe doe je dat? Hoe zien die nieuwe relaties tussen makers en eters eruit? Hoe zorg je dat daarin iedereen verantwoordelijkheid voelt en neemt? In de regio Wageningen-Ede groeit een mooi voorbeeld: Vereniging StreekWaar.
DOOR: JANNEKE BRUIL en KLARIEN KLINGEN, met medewerking van CHRIS SATRYA CHANCELLOR
Find an English version of this article at Cultivate Collective’s page: reclaiming power through a local food network
Als je op zaterdag in het centrum van Wageningen bent, loop dan eens door naar de markt op het Raadhuisplein. Achter het gemeentehuis zie je al de vlaggen wapperen van StreekWaar, de regionale vereniging van producenten en andere voedselmakers. Rondom de kramen ontmoeten boeren en burgers elkaar. Mensen komen hier om hun lokale, agroecologische boodschappen te doen én te proeven. Ze maken een praatje met de aanwezige producenten, leren meer over hun werkwijze en wisselen ideeën uit over de bereiding van merkwaardige groenten zoals Shungiku, een eetbare chrysant uit Azië die nu ook net buiten de stad wordt geteeld. Niet alleen voor, maar ook achter de vier kramen staan, naast enkele producenten, inwoners uit de regio. Dit zijn mensen die het leuk vinden om zich op die manier te verbinden aan de producenten en het lokale voedselsysteem. Zo kun je daar Herman treffen, die in het dagelijkse leven beleidsonderzoek doet aan de Universiteit van Wageningen. Of Marleen, die al jaren betrokken is bij lokale boeren. Of Lorenzo, een student uit Italië. Regelmatig staan zij op de markt om de producten en de verhalen erachter aan de vrouw en man te brengen.
Alle producten in de vier kramen komen van leden van StreekWaar, en die bevinden zich binnen een cirkel van 15 km rondom Wageningen. Het zijn niet alleen boeren en tuinders, maar ook verwerkers zoals de molen, kaasmakers, bakkers, bierbrouwers, winkels en cateraars. Stuk voor stuk pioniers in hun eigen vakgebied. In de loop van de tijd realiseerden ze dat ze elkaar nodig hebben om een alternatieve, regionale economie vorm te geven en te versterken. In 2021 werd dit geformaliseerd in Vereniging StreekWaar.
Het vormen van een vereniging
Allerlei samenwerkingen tussen de producenten in de omgeving bestonden er natuurlijk al. De schapen van Grebbeveld deden de beweiding van de akkers van Graangeluk, de bierbostel die overbleef bij de brouwers ging naar de koeien van De Hooilanden, de asperges van De Oude Ronde werden verwerkt door Paula’s Catering en het sap van Otto Vloedgraven stond al in de winkel van Vreemde Streken. Maar niet iedereen kende elkaar en er was behoefte aan meer uitwisseling. Omdat meer mensen de potentie van dit lokale voedselsysteem voelden, werd er in 2018 een platform opgericht, mede gefaciliteerd door de gemeente Wageningen. Dit leidde tot enkele gezamenlijke initiatieven, zoals een Streekplein op braderieën en excursies voor bezoekers van de stad. Bovenal fungeerde het platform als een ontmoetingsplaats. De leden wisselden vragen, dilemma’s en oplossingen uit, waardoor ze tegelijkertijd meer begrip van elkaars werkwijze en keuzes kregen.
Deze discussies bracht niet alleen bestaande producenten dichter bij elkaar, maar stimuleerde en inspireerde zelfs nieuwe ondernemers. Zo was de oprichting in 2020 van De Gieterij, een groene verpakkingsarme winkel, deels een reactie op het ontbreken van een centraal verkooppunt voor streekproducten in de stad. Pauline Martel geeft nog een voorbeeld: “Wij konden onze Tuinderij Het Lichtveen starten omdat het platform ons tijdens onze zoektocht naar grond wees op De Hooilanden, waar we nu land pachten.”
Het nut van het platform was dus evident. Op een gegeven moment lag de vraag voor: gaan we als informeel platform verder, of willen we een zelfstandige organisatie oprichten, los van de gemeente? Op een zonnige dag in 2020 op de Ommuurde Tuin in Renkum besloten aanwezigen om een vereniging op te richten. Niet primair gericht op verkoop (zoals bij een coöperatie het geval zou zijn), maar veel meer op kennisdeling, verduurzaming, zichtbaarheid en verbinding met inwoners in de regio.
In maart 2021 werd Vereniging StreekWaar een feit, met statuten, toelatingscriteria, een bestuur en commissies. De meest betekenisvolle stap daarin is op het gebied van governance: de producenten nemen zelf de beslissingen over de activiteiten en richting van de vereniging. Ze kunnen nu ook makkelijker collectief positie innemen ten opzichte van bijvoorbeeld de gemeente of de provincie. Momenteel heeft StreekWaar 35 leden in de regio, waaronder landelijk bekende koplopers als CSA De Nieuwe Ronde (Wageningen), biologisch-dynamische boerderij Veld en Beek (Doorwerth) en het Smaakpark (Ede). De toelatingscriteria zijn een fundamenteel onderdeel van StreekWaar en maken de vereniging tegelijkertijd uniek.
Écht duurzaam
De leden van StreekWaar hebben niet allemaal een Skal-keurmerk. Voor sommigen is dit te duur, voor anderen zijn de eisen van Skal een obstakel voor verdere verduurzaming of regionale inkoop. Daarom hebben de leden hun eigen onderlinge afspraken gemaakt over duurzame productie. “De consument wordt te vaak beduveld met het woord ‘duurzaam’. Onze vereniging wil écht duurzaam zijn, en niet half-duurzaam, en daarover zijn we duidelijk en transparant”, zegt Jan Wieringa van boerderij Veld en Beek. De vereniging heeft uitgesproken dat ze wil bijdragen aan:
- Verminderen van CO2-uitstoot en energieverbruik van voedselproductie
- Levende bodem en meer biodiversiteit
- Minder import van soja en veevoer
- Dierenwelzijn
- Verbinding burger (consument) met eerlijk, lokaal voedsel en de producent daarvan
- Betere toegankelijkheid, zichtbaarheid en haalbaarheid van duurzame, lokale producten
- Transparantie over productiewijze en prijszetting
- Minder afval
Om dit te bereiken hanteert Vereniging StreekWaar een aantal uitgangspunten. Leden hebben afgesproken dat iedereen hieraan moet voldoen om lid te worden. Voor inwoners zijn deze uitgangspunten helder en controleerbaar, omdat ze het zelf kunnen bekijken. Bij aanmelding mag een aspirant-lid zelf invullen op welke manier zij of hij aan deze uitgangspunten voldoet, en als dat niet zo is, wat de reden ervan is. Een toelatingscommissie, bestaande uit vijf leden van Vereniging StreekWaar, bespreekt elke aanvraag en neemt de beslissing over toetreding. “Dat proces is soms heel lastig maar altijd waardevol”, zegt Dennis Lebbing van de Stadsbrouwerij Wageningen, tevens lid van de toelatingscommissie. “We hebben al een paar keer kleine fitties gehad, maar we zijn er altijd uitgekomen. Belangrijk is voor ons daarin ook de argumentatie van de producent, en de visie voor de toekomst. We zijn allemaal op een pad en komen daarin vele hobbels en keuzes tegen. We zijn er ook om elkaar daarin juist verder te helpen.” Eén keer is een aanvraag afgewezen, omdat de taartenmaker in kwestie nauwelijks lokale ingrediënten gebruikte.
Jaarlijks vertellen leden elkaar op een ALV over de voortgang en de plannen. Bij toerbeurt gaan de leden bij elkaar op bezoek en bedenken samen oplossingen voor eventuele obstakels. Zo werkt de vereniging toe naar een Nederlandse versie van het Participatief Garantiesysteem (PGS). Dit is een internationaal bekend fenomeen waarbij boeren zelf hun waarden bepalen, in plaats van te moeten voldoen aan de eisen van een keurmerk. Vaak wordt daarin ook met burgers samengewerkt. De volgende stap voor StreekWaar is dan ook te bekijken of en hoe inwoners een grotere rol kunnen spelen in deze verdere verduurzaming.
Inwoners
Het is duidelijk dat inwoners het verhaal van StreekWaar belangrijk vinden en graag meer willen doen dan alleen maar de producten kopen. Gelukkig lukt het steeds beter om de samenwerking tussen producenten en inwoners concreet vorm te geven. Het runnen van de markt is bijvoorbeeld een resultaat van deze samenwerking. Soms komt de vernieuwing daarin van inwoners. Van studente Davine kwam het idee van live cooking: “Ik vind dat mensen direct moeten kunnen proeven van het aanbod van lokale producten.” Nu staat er elke week een ander duo te koken in een van de vier kramen. “De koks combineren graag verschillende culinaire stijlen, met lokale en seizoensgebonden producten als basis”, legt Davine uit. Een greep uit de culinaire creaties: broodje oesterzwamkroket, een groentewrap met tempeh, vegan kapsalon met zoete-aardappelfriet, gekarameliseerde seitan of bietensoep met dumplings. Aan de tafeltjes voor de kramen kun je die gerechten opeten en met een beetje mazzel staat er een bandje te spelen.
Ook op andere manieren zetten inwoners zich in voor StreekWaar. Zo zijn sommigen actief betrokken bij het StreekWaarPunt: een afhaalpunt voor bestellingen. Op woensdagochtend brengen producenten de online bestelde producten naar Thuis, de ‘ontmoetings- en werkplaats’ van Wageningen. De inwoners pakken vervolgens de producten om in kratten en brengen een deel naar Renkum en naar Bennekom. Daar kunnen mensen hun bestelling ophalen. Deze manier van verkopen geeft producenten zekerheid over de afname voordat er moet worden geoogst of verpakt, wat voor bijvoorbeeld kleinschalige tuinders erg prettig is. Momenteel wordt bekeken of en hoe de webshop ingezet kan worden voor restaurants en andere bedrijven. Er zijn ook mensen die meehelpen met het organiseren van excursies. Dit is een prachtige manier gebleken om nog meer mensen te betrekken bij lokaal, duurzaam geproduceerd voedsel. Het blijft bij deze initiatieven balanceren en zoeken. Aan de ene kant staan sommige inwoners te springen om iets te doen, en aan de andere kant is het belangrijk dat producenten zelf de regie in handen blijven houden. Daarbij zijn zowel inwoners als de leden van StreekWaar ook nog zeer divers wat betreft wensen, capaciteiten en beschikbare tijd.
Systeemverandering
StreekWaar laat zien hoe een nieuw systeem eruit kan zien: van concurrentie naar samenwerking, van mondiale ketens naar regionale verbinding, van anonimiteit naar relatie, van specialisatie naar diversifiëring. Van vastzitten tussen bank en supermarkt, naar grip op je bedrijf en je leven. Kennis, middelen, producten en opbrengsten circuleren en blijven in het gebied. Waarin de korte keten geen verdienmodel is voor de boer, maar een alternatieve economie.
Klinkt dat allemaal makkelijk? Dat is het allerminst. Het samenbrengen van pioniers op een manier dat ze er energie in willen steken, zeggenschap voelen en er iets voor over hebben, is het succes én de uitdaging van StreekWaar. Dat vraagt blijvend aandacht. Steeds nieuwe uitdagingen duiken de kop op: bijvoorbeeld bij de ingewikkelde logistiek van de gezamenlijke markt en de webshop. Of bij het doen van effectieve PR. Of bij het voeden en versterken van de betrokkenheid van inwoners. Beslissingen daarover nemen gaat soms moeizaam. In een groep die zo divers is als StreekWaar, waar producenten primair bezig zijn met hun eigen bedrijf, is het niet eenvoudig om verantwoordelijkheid voor dit soort zaken collectief te dragen. Wie is ‘eigenaar’ van dit soort problemen? Wie pakt de handdoek op? En wie heeft er tijd en zin om daarover te vergaderen?
De vier formele bestuursleden van StreekWaar doen daarin geweldig werk. De komende tijd gaan ook andere leden meer verantwoordelijkheid dragen via de werkgroepen, die steeds meer handen en voeten krijgen. Dit zijn processen die tijd kosten. En soms blijven dingen liggen. We komen dan ook met regelmaat consultants, ambtenaren en andere professionals tegen die StreekWaar interessant vinden maar ook ‘chaotisch en onduidelijk’. Zij vragen om één individueel aanspreekpunt of verantwoordelijke, liefst betaald. En toch lukt het steeds weer om belangrijke zaken terug te brengen naar de groep. Recent is afgesproken dat betaalde taken zoveel mogelijk door leden zelf worden uitgevoerd, tegen een vast uurtarief. Voor betrokken gemeenten en andere partijen is het zaak om deze processen te respecteren. Omdat deze vorm van samenwerken zo nieuw is, bestaat er onduidelijkheid over hoe de leden van de vereniging elkaar noemen. Welke benaming doet recht aan de verschillende rollen? Producenten? Maar de cateraars en winkels dan? En wat zijn de inwoners die actief zijn bij StreekWaar en ook zo’n belangrijke rol spelen in het regionale voedselsysteem? Kunnen die straks ook lid worden? Een idee dat de komende maanden wordt uitgewerkt is een ‘Vrienden van StreekWaar’-programma. Daarmee wil de vereniging samen met inwoners een duidelijker pad voor de betrokkenheid van burgers ontwikkelen. Zodat zij zich meer gaan identificeren met StreekWaar en daarmee verantwoordelijkheid kunnen dragen. Animo bij burgers is er in ieder geval.
Hoe de besluitvorming daarvan er uit gaat zien is de vraag. Maar niemand zei dat het eenvoudig zou zijn. Het past helemaal in deze tijd, waarin boeren meer directe verbindingen leggen met de maatschappij en waarin burgers actief deelnemen aan het vormgeven van een ander voedselsysteem. Dit is het werk dat ons te doen staat als we systeemverandering willen voor agroecologisch voedsel: nieuwe manieren uitproberen van organiseren, nieuwe relaties bouwen, nieuwe verhalen vertellen en bouwen aan een nieuwe economie.
Dit is één van de artikelen uit de publicatie Samenwerken voor Agroecologie: hoe burgers en boeren het heft in eigen hand nemen voor systeemverandering. De publicatie is uitgegeven door Toekomstboeren, Voedsel Anders en StreekWaar. Bestel de publicatie hier.
